محدثه حسینی
بیشتر از یک ضرب المثل ...
کمتر از دو ماه بود که به جز کلاس همیشگی ام -قصه گویی – کلاس تازه ای با عنوان تازه را شروع کرده بودم. کلاسی که در آن قصه های ضرب المثل های ایرانی را برای بچه ها تعریف می کردم، از کاربردشان در موقعیت های مختلف می گفتم و با تمرین و تکرار، تصویرسازی برای هر ضرب المثل و همراه کردن با بازی، سعی می کردم به خاطر سپرده شود.
مطمئن نبودم که این کلاس تازه چقدر موثر است و آیا اصلا می خواهم در آینده ادامه داشته باشد یا نه. تا اینکه یک روز یکی از مربیان که کمتر مرا می شناخت در یکی از مجموعه های سلاله مرا د ید و بعد از سلام و احوالپرسی، از من پرسید که مربی چه کلاسی هستم و من فقط پاسخ دادم: کلاس قصه گویی. بی آنکه نامی از ضرب المثل بیاورم. انگار کلاس ضرب المثل و مربی این کلاس بودن را به رسمیت نمی شناختم. جالب اینکه این مربی دوباره پرسید:”خبر دارید چه کسی با بچه ها ضرب المثل کار می کند؟” از آنجا که نمی دانستم قرار است در تایید کلاسم چیزی بشنوم یا در رد آن؛ با احتیاط پاسخ دادم، خودم. و با نگرانی منتظر شنیدن بازخورد شدم.
ماجرا از این قرار بود که مربی از بچه ها خواسته بود چند فعالیت مختلف حرکتی را به طور همزمان انجام دهند و کودک که این کار در نظرش دشوار آمده بود، رو به مربی کرده و گفته بود: “با یه دست نمیشه دو تا هندونه برداشت”
بعد از شنیدن این ماجرا هم از تاثیر کلاس ضرب المثل مطمئن شده بودم و هم از ادامه مسیر…
ضرب المثل چیست؟
ضرب المثل به معنی مثال آوردن یا مَثَل گفتن است و مَثَل جمله ای است مختصر، شامل تشبیه یا مضمون حکیمانه که به سبب روانی لفظ و روشنی ترکیب، شهرت عام پیدا کرده باشد و همه آن را بدون تغییر یا با اندکی تغییر در محاوره به کارببرند .(بهمنیار،۱۳۶۹) مَثَل سخنی یا موردی است که شبیه به سخنی در موردی دیگر باشد و برای توضیح و بیان موارد مبهم و ساده سازی و مثال آوردن به کار می رود. ضرب المثل یا زبانزد گونه ای از بیان است که معمولا تاریخچه و داستانی پندآموز در پس آن نهفته است و اغلب زبان استعاری دارد. در هر فرهنگ ضرب المثل و سخنان پندآموزی رایج است که گاهی ممکن است بعضی از آن ها در چند کشور یا چند فرهنگ مشترک باشد. در غرب بسیاری از ضرب المثل ها از کتاب مقدس برداشت شده است.(2017Sadler)
اهمیت و ضرورت آموزش ضرب المثل به کودکان
فرهنگ
موضوع انتقال فرهنگ از جمله عوامل اثرگذار در شکل گیری هویت در کودکان است. شنیدن قصه هایی مرتبط با فرهنگ است. هرچه کودک قصه های بیشتری از افسانه ها، اسطوره ها، ضرب المثل ها و داستان های کهن(تاریخ شفاهی) شنیده باشد، اطلاعات بیشتری از فرهنگ کشور خود، خرده فرهنگ ها و میراث فرهنگی جامعه خود به دست می آورد و همین اطلاعات، احتمال خودباختگی فرهنگی او در سنین بالاتر را کاهش می دهد. پس از عوامل موثر در شکل گیری هویت فرهنگی جامعه، همین ضرب المثل هاست. (حسینی، ۱۳۹۹)
حیطه های رشدی
از عوامل مهمی که معمولا در ارزیابی یک طرح درس مدنظر قرار می گیرد، این است که کدام مرحله یا حیطه های رشدی را شامل می شود و یا کدام هوش های چندگانه را درگیر می کند .
یک جلسه از کلاس آشنایی با ضرب المثل که با بیان قصه و تاریخچه پندآموز ضرب المثل شروع می شود و ترکیبی از مهارت های مربی برای بیان قصه و روش های آموزشی مثل همراه کردن نمایش های تعاملی، تصویرسازی قصه، ایفای نقش، پرسش و پاسخ و بازی های آموزشی را شامل می شود؛ می تواند حیطه های مختلف رشدی را درگیر کند؛
حیطه ذهنی- شناختی و فراشناخت:
شنیدن داستان هر ضرب المثل، مانند شنیدن هر قصه ای) البته قصه ای با مفاهیم مناسب و انتخاب شده ( نتایج مثبتی در حافظه، تفکر منطقی و استدلال، کنجکاو ی و پرسش گری، دقت و تمرکز و حل مسئله دارد. که قطعا نحوه ارائه و تسهیلگری مربی در این فرآیند می تواند به شدت در تقویت هر یک از این مهارت ها و انتقال مفاهیم اثرگذار باشد. با شنیدن قصه های مختلف هر ضرب المثل که همه مربوط به زمان ها ی گذشته است، مفهوم زمان و توالی کم کم در ذهن کودک شکل می گیرد.
حیطه زبانی- کلامی:
از تاثیرات دیگر و مشترک کلاس قصه و کلاس ضرب المثل، می توان به ادراک شنیداری ساده، تداعی ارتباط شنوایی و بینایی ، مهارت های مربوط به درک مطلب، داشتن گنجینه واژگان متناسب با سن اشاره کرد. و البته باتوجه به وجود تفاوت هایی که کلاس ضرب المثل با کلاس قصه گویی دارد، مواردی مثل مهارت های گفتاری پیچیده، آگاهی واج شناسی، التذاذ ادبی و غنی تر شدن گنجینه واژگان را نیز می توان از نتایج این کلاس دانست. همچنین نثر موزون و آهنگین که در اغلب ضرب المثل ها شنیده می شود، علاوه بر موثر بودن در به یاد سپاری ضرب المثل ها باعث به کارگیری، تکرار و ساخت کلمات و جملات موزون و مقفا می شود.
حیطه هویت ملی و جهانی:
در کلاس ضرب المثل و با به دست آوردن اطلاعات و آشنایی بیشتر از اقوام، مشاهیر، میراث تاریخی فرهنگی، آشنایی با تاریخ ایرانی اسلامی و عبرت آموزی از آن ها، شناخت خرده فرهنگ ها و آداب رسوم گذشتگان؛ عزت نفس و اعتماد به نفس و احساس تعلق به یک جامعه و سرزمین نیز در کودک تقویت می شود.
حیطه اخلاق و معنویت:
با توجه به داستان و تاریخچه پند آموز هر ضرب المثل، شنیدن هر یک از این داستان ها در کلاس به جز تقویت و تاثیر در حیطه های ذهنی- شناختی و زبانی کلامی، یک یا چند ویژگی اخلاقی مثل انصاف (هر چه کنی به خود کنی)، صبر و خویشتن داری (گر صبر کنی زِ غوره حلوا سازی)، انسان دوستی و مدارا (با دوستان مروت با دشمنان مدارا)، امید و خوش بینی (پایان شب سیه سپید است) و … را نیز تقویت کرده و مورد توجه قرار می دهد.
تقویت تفکر استعاری در کودکان با ضرب المثل ها
از دیگر مولفه های رشد ذهنی شناختی که ضرب المثل تاثیر دقیقی بر آن دارد، تفکر استعاری است. تفکر استعاری یک تکنیک تفکر نرم است که دو جهان مختلف معنا را به هم متصل می کند. (speaking Metaphorically ,Geary) اما استعاره موضوعی صرفاً ادبی و زبانی نیست، از آنجا که ذهن انسان تمایل به پیدا کردن شباهت ها دارد، نظام ادراکی انسان اساساً سرشتی استعاری دارد و استعاره به شکل ناخودآگاه و غیر اختیاری، در زندگی روزمره انسان فراوان به کار می رود. کودک از حدود بیست و چهار ماهگی که شروع به بازی های نمادین می کند و مثلا از شانه به عنوان هزارپا استفاده می کند یا خط کش را به جای تلفن در کنار گوش خود می گیرد، در حال تکامل حیطه ذهنی شناختی و شکل گیری تفکر استعاری است.
در جریان آموزش و کاربرد یک ضرب المثل نیز جمله ای کوتاه که داستانی قدیمی را به یاد می آورد، به موقعیت و شرایطی در حال حاضر متصل می شود و ابهامات موقعیت فعلی با بیان یک ضرب المثل، ساده سازی و قابل درک می شود. همین فرآیند درک استعاری، تفکر استعاری یا توانش
استعاری نامیده می شود. (صادقی، ۱۳۹۲)
ضرب المثل و سطوح یادگیری بلوم
یکی از معتبرترین روش های علمی و کاربردی برای هدف گذاری آموزش و یادگیری، نظریه طبقه بندی اهداف آموزشی بلوم است، که نزدیک به دو دهه بعد از مرگش هم، کمیته های تنظیم محتوای آموزشی در مدرسه ها و دانشگاه های معتبر جهان، نظریه یادگیری بلوم را پیش روی خود قرار می دهند تا مطمئن باشند درس های خود را به درستی تعریف و تنظیم کرده اند.
بلوم در رده بندی خود، یادگیری را به سطوح مختلفی تقسیم می کند :
– سطح یادگیری به یاد سپاری: نخستین سطح یادگیری مبتنی بر حافظه و به خاطر سپردن معلومات کسب شده است.
– سطح یادگیری فهمیدن: درک مطلب، سطح دوم از یادگیری را شامل می شود که فرد یادگیرنده، به طور عمیق تر در مورد مبحث درسی فکر کرده و جوانب آن را درک می کند . در این صورت می تواند مبحث مورد نظر را به زبان خود توضیح بدهد و از سطح حافظه فراتر رود.
– سطح یادگیری کاربرد: یادگیری کاربردی، وارد سطح بالاتری از یادگیری می شود به این ترتیب فرد یادگیرنده از سطح معمولی و ابتدایی آموختن فراتر می رود و می تواند آنچه را که آموخته است در عمل پیاده کند.
– سطح یادگیری تحلیل: در این سطح، فرد یادگیرنده قابلیت تجزیه و تحلیل مباحث درسی را می یابد و می تواند موضوع را از جنبه های مختلف بررسی کند.
– سطح یادگیری نقد و ارزیابی : نقد و ارزیابی، یکی از بالاترین سطوح یادگیری را شامل می شوند از آنجایی که رسیدن به این مرحله مستلزم درک کامل از موضوع و تحلیل دقیق جوانب آن است، یادگیرنده در این مرحله قابلیت نقد و ارزشیابی موضوعات را پیدا می کند.
وقتی کودکی بعد از کلاس ضرب المثل و در شرایط و موقعتی مرتبط، ضرب المثلی را بیان می کند، حتما سه سطح از سطوح آموزش و یادگیری بلوم ( به یاد سپاری- فهمیدن- کاربرد) را پشت سر گذاشته است، که برای اهداف آموزشی این کلاس و سنین ۴ تا ۶ سال بسیار مناسب و حائز اهمیت است.
کاربرد و یادگیری ضرب المثل در متن
از ابتدای این مقاله دلایل مختلف و مهمی برای اهمیت و ضرورت آموزش ضرب المثل ها به کودکان بیان شد. بدیهی است اگر مربیان در سایر کلاس ها و موقعیت های ارتباطی با کودکان( به جز کلاس ضرب المثل) برای آموزش سایر مفاهیم هم از ضرب المثل استفاده کنند، هم به اهداف آموزشی سایر دروس پرداخته اند و هم تفکر استعاری و ضرب المثل ها، بهتر و کاربردی تر به کودکان تفهیم خواهد شد. از همین روی در آخرین بند از این نوشته پیشنهاداتی جهت استفاده از ضرب المثل ها برای سایر مربیان و در سایر کلاس ها ارائه می شود:
– برای آموزش مفاهیمی چون شمارش، اندازه گیری و اشکال هندسی در کلاس های ریاضی: یک کلاغ چهل کلاغ / دو قورت و نیمش باقیه / هر گردی گردو نیست.
– برای کلاس های مربوط به مفاهیم محیط زیستی: جوجه رو آخر پاییز می شمارند/. قطره قطره جمع گردد وانگهی دریا شود.
– برای آموزش مفاهیم اخالقی: حسود هرگز نیاسود. / دوستی خاله خرسه.
– برای کلاس آموزش مهارت های زندگی: کار نیکو کردن از پر کردن است. / گره ای که با دست باز می شود نباید با دندان باز کرد.
– برای کلاس زبان انگلیسی ضرب المثل های ساده و مشترک در چند فرهنگ: no pain no gain
بدون دیدگاه